وزیر آموزش و پرورش ۲۵ اسفندماه در بخشنامه ای از الزام مدارس به انتخاب شبکه اجتماعی داخلی مناسب برای مدرسه و تکمیل اطلاعات معلمان و کلاس‌های درس خبر داد. او در این بخش نامه نامی از پیام رسان نبرد و صرفا در متن بخش نامه اشاره کرد:« مدیران مدارس موظفندتا پایان وقت اداری روز یکشنبه ۲۵ اسفندماه با مراجعه به سامانه "سناد" نسبت به انتخاب شبکه اجتماعی داخلی مناسب مدرسه و تکمیل اطلاعات معلمان و کلاس‌های درس اقدام کنند.»
پیشتر مدیرکل دفتر انتشارات و فناوری آموزشی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش در گفت وگو با سایت رسمی وزارت آموزش و پرورش خبر استفاده از پیام رسان های ایرانی در شیوه جدید ارائه درس به دانش آموزان در برهه شیوع ویروس کرونا در ایران و تعطیلی مدارس در استان های اعلام شده را داد و گفت که "محتواهای درسی تولید یا تأیید شده وزارت آموزش و پرورش از طریق پلتفرم‌های بخش خصوصی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد و با توسعه یک پیام‌رسان بومی، بر روند آموزش نظارت خواهیم کرد.“
۲۵ اسفندماه نیز آموزش و پرورش صبح نام پیام رسانه های سروش، روبیکا، بله، آیگپ و گپ را در فهرست نظرسنجی خود قرار داد تا بر اساس آرای مدیران در نهایت شبکه اجتماعی مورد نظر برای آموزش مجازی مدارس انتخاب شود.
اما در ادامه فرایند نظرسنجی به یکباره نام پیام رسان آیگپ از نظرسنجی حذف شد. اقدامی قابل تامل که با واکنش مدیرعامل آیگپ نیز همراه شد.
میثم عسگری در صفحه توییتر خود نوشت:« صبح تایید، عصر عدم تایید! خدا شب را بخیر کنه. حذف آیگپ در مدت چند ساعت از پرتال آموزش و پرورش! ما به لطف دولتی ها عادت داریم و همچنان کنار مردم می مانیم. البته نتیجه این نظرسنجی با توجه به برخی حمایت های عجب مشخص است…..»
اقدام آموزش پرورش حتی در قرار دادن نام برخی پیام رسان ها به منظور استفاده از آموزش مجازی در مدارس شائبه برانگیز است. در عین حال این پرسش مطرح می شود که چرا آموزش پرورش اسامی پیام رسان هایی را در نظر سنجی قرار داده که سبقه قابل دفاع ندارند؟ و اینکه چرا به یکباره پیام رسانی که در فهرست نظرسنجی بوده را بعد از گذشت چند ساعت حذف می کند؟
برای پاسخ به این دو پرسش ابتدا نگاهی کوتاه به سابقه فعالیت پیام رسان های ارایه شده می اندازیم و سپس سناریوهای احتمالی را مطرح می کنیم.
پیام رسان سروش، سرنایی که از سر گشادش زده شد
پیام رسان "سروش" متعلق به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و توسعه دهندگی شرکت توسعه فناوری رسانه سروش است که در بهمن ماه سال 1394، نسخه آزمایشی اش را به بازار عرضه کرد و بعد از مسدودسازی پیام رسان تلگرام در ایران در 10 اردیبهشت ماه 1397 و تبلیغات صورت گرفته روی پیام رسان های ایرانی در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، نام "سروش" بر سر زبان ها افتاد و تعدادی از کاربران اقدام به نصب این نرم افزار ارتباطی کردند به طوری که پیام رسان سروش به مدت سه روز از دسترس خارج شد. جالب اینجا بود که کیوان نقره‌کار، کارشناس ارشد فناوری اطلاعات می نویسد که "پیام‌رسان‌های ما از لحاظ فنی و تکنولوژیکی و همین‌طور امکانات سخت‌افزاری هرگز قدرت رقابت با پیام‌رسان‌های خارجی را ندارند و این سیاستِ اجبارِ میلیون‌ها نفر کاربر ایرانی به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی دیر یا زود شکست می‌خورد.“ در نهایت فرجام این پیام رسان این شد که صداوسیما در آگهی، برای فروش آن را به مزایده گذاشت. پیام رسانی که با غوغاسالاری سعی در جذب حمایت های مالی دولتی داشت بدون آنکه توجهی به زیرساخت های فنی خود داشته باشد. بنابراین اینجا نیز پرسشی مطرح می شود که چنین پیام رسانی که نمی تواند پاسخگوی زیرساخت های فنی و ارایه خدمات به کاربران خود باشد، چگونه در نظرسنجی صداوسیما قرار می گیرد؟
روبیکا، شبکه اجتماعی یا شبکه سرگرمی
روبیکا نیز همانند همتای خود به شدت از سوی صداوسیما مورد حمایت قرار می گرفت به نحوی که پل ارتباطی مخاطبان صداوسیما با برخی برنامه های تلویزیون در انحصار روبیکا بود. این انحصار کار را به جایی رساند که شائبه دستکاری کردن نظرسنجی های صداوسیما مبنی بر انتخاب مجری برتر جام جم را مطرح کرد که در نهایت با دخالت وزارت ارتباطات نتیجه دیگری رقم خورد. البته این خطای مدیریتی در روبیکا برای دستکاری در نظرسنجی را نمی توان متوجه وزارت آموزش و پرورش دانست که چرا روبیکا را در نظرسنجی خود قرار داده است. اما شائبه دستکاری کردن در نظرسنجی ها و نفوذ اقتصادی برخی شرکت ها برای ضریب نفوذ استفاده از آن در میان مردم می تواند در نظرسنجی آموزش و پرورش نیز دخیل باشد.
بله، پیام رسانی برای کسب و کار
شرکت پرداخت الکترونیک سداد در سال 1393 از سوی بانک ملی ایران، بزرگ‌ترین نهاد بانکی خاورمیانه، مأموریت یافت تا به ارائه محصولات و خدمات نوین در زمینه پرداخت الکترونیکی بپردازد. سداد در ادامه فعالیت های خود در حوزه تراکنش های مالی با همکاری نهادهای دیگر پیام رسان بله را راه اندازی کرد. پیام رسانی که با تمرکز روی نظام بانکی کشور در سال 1396 آغاز به کرد. مصطفی رادمرد مدیر پیام رسان ”بله" در گفت و گو با فارس ادعا کرده که این پیام رسان توانست در سال 1397، 1600 میلیارد تومان تراکنش مالی را برای کاربران انجام دهد که حکایت از بستر مناسب این پیام رسان در امور مالی دارد. اما اینکه در زمینه های دیگر چه توانایی و زیرساختی دارد هنوز مشخص نیست و آزمایش خود را پس نداده است.
گپ به جای آیگپ
مهمترین بخش ماجرا جایگزینی پیام رسان گپ به جای آیگپ در نظرسنجی آموزش و پرورش بود. پیام رسانی که فعالیت های خود را بیشتر معطوف به حوزه بازی سازی کرده بود.گرچه شرکت فناوری اطلاعات توسعه سامان مالک گپ از سال 1393، در حوزه پیام رسان ها فعالیت می کند، اما این شرکت هنوز دستاورد قابل توجهی در حوزه خدمات پیام رسانی ارایه نکرده است. اما توانسته در حوزه بازی اقدامات قابل توجهی انجام دهد. برای نمونه در سال 1398، پیام رسان "گپ" میزبانی سه دورهمی بازی سازان ایران را بر عهده داشت که با استقبال رو به رو شد. حال اینکه با توجه به جمعیت آماری آموزش و پرورش مبنی بر تعداد دانش آموزان تا چه حد این پیام رسان می تواند پاسخگو باشد، مشخص نیست.
آیگپ، پیام رسانی با زیرساخت های پاسخگو
همزمان با مسدودسازی پیام رسان تلگرام در ایران عنوان شد که هفت پیام رسان سروش، گپ، آیگپ، بله، ایتا، بیسفون پلاس و ویسپی از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات جمهوری اسلامی ایران پشتیبانی می شوند. فقط یک پیام رسان بود که بلافاصله اعلام کرد که نه مورد حمایت دولت قرار گرفته و نه قرار خواهد گرفت. زمانی که پیام رسان سروش اعلام کرد که نیاز به دریافت وام ۵ میلیاردی برای توسعه زیرساخت های خود است و دولت نیز از دادن وام به پیام رسان های داخلی خبر داد، مدیران آیگپ اعلام کردند نه این وام را دریافت کرده اند و نه دریافت خواهند کرد. نکته قابل توجه این است که در حال حاضر این پیام رسان بخش خصوصی متکی به کاربران خود بوده و توانسته در میان دیگر پیام رسان های داخلی بیشترین کاربر را داشته باشد. البته اگر حمایت های روبیکا و استفاده انحصاری آن در برنامه های تلویزیونی را نادیده بگیریم. شاید جدا شدن مسیر آیگپ از دولت و وابسته نبودن آن موجب شده کمی از چشم دولت دور بماند.
سناریوهای محتمل یک نظرسنجی
با بررسی کوتاه پیام رسان های نظرسنجی وزارت آموزش و پرورش حال چند سناریو قابل مطرح است؛ نخست آنکه به نظر می رسد با حذف پیام رسان آیگپ که احتمال رقابت با پیام رسان های حامی دولتی را دارد، در صدد جذب آرای آن به صندوق دولتی ها باشد.
دوم آنکه جایگزینی پیام رسان گپ به عنوان یک پیام رسان کم مخاطب عملا شکست یک پیام رسان خصوصی را قطعی کنند و با خیال راحت بتوانند از پیام رسان دولتی و مورد نظر خود استفاده کنند.
سوم آنکه فرایند نظرسنجی یک اقدام فرمالیته برای نمایش یک اقدام همه پرسی از سوی آموزش و پرورش بوده و در نهایت نتیجه آن خواهد بود که از پیش دستوری و ابلاغی بوده است.
چهارم آنکه تا کنون اقداماتی برای ایجاد بحران در درون پیام رسان داخلی ـ آیگپ ـ به وجود آورده اند که همچنان به راه خود ادامه می دهد و با حذف یکباره آن در صدد ایجاد یک بحران مدیریتی در درون ساختار آیگپ هستند تا سرانجام این پیام رسان نیز از گردونه پیام رسان های داخلی حذف و بازار صرفا در انحصار یک یا دو پیام رسان باشد.
پنجم آنکه بی برنامگی و اقدام عجولانه برای برگزاری نظرسنجی آن هم در یک روز و انتهای سال و تعطیلی طولانی مدت پیش رو را می توان در تلاش مسئولان وزارت آموزش و پرورش برای انجام هر چه زودتر نظرسنجی و دستیابی به نتیجه یافت و زمان ابلاغیه بخشنامه وزیر آموزش و پرورش و جا به جایی رخ داده، شائبه نتیجه دلخواه را قوت می بخشد.
در نهایت آنکه آموزش و پرورش برای پیشگیری از هرگونه شائبه می تواند نظرسنجی خود را منتفی و با فرصت های پیش رو ـ تعطیلی روزهای نوروز ـ با فراخوان همه مدیران پیام رسان ها، ظرفیت های آنان را سنجیده و در نهایت با اطمینان خاطر و به دور از هرگونه ابلاغیه یا اعمال نفوذی، فرصت آموزش مجازی را هم برای دانش آموزان و هم حمایت از پیام رسان های داخلی فراهم کند.