این مقام که در گذشته صدر اعظم و رئیس الوزرا نامیده می شد، به معنای امروزی آن در حکم رئیس قوه مجریه و رئیس هیئت وزیران است.
اولین نخست وزیر ایران میرزا نصرالله نایینی یا همان نصرالله خان مشیرالدوله بود که در مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی یعنی در دوران مظفرالدین شاه قاجار به صدارت رسید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، نظام پارلمانی غیر سلطنتی در قانون اساسی گنجانده شد تا اینکه درسال ۱۳۶۸ پست نخست وزیری از قانون اساسی و درنتیجه ساختار سیاسی کشور حذف شد.
اما در یک سال گذشته هر از گاهی موضوع تشکیل نظام پارلمانی از طرف برخی سیاسیون مطرح شده است. اولین جرقه احتمال تغییر نظام سیاسی موجود کشورولو در آینده ای دور در سخنرانی مهر ماه ۱۳۹۰ مقام معظم رهبری زده شد که ایشان فرمودند :«در شرایط فعلی نظام ما ریاستی است و رئیس جمهور با انتخاب مردم برگزیده می‌شود اما اگر در آینده ای احتمالا دور احساس م یشود که نظام پارلمانی برای انتخاب مسئولان قوه مجریه بهتر است هیچ اشکالی در تغییر ساز و کار فعلی وجود ندارد.»
اما چرا در مقطع کنونی در کشور تغییر نظام ریاستی و پارلمانی مطرح شده است؟ این مسئله ریشه در قانون اساسی دارد و مربوط به اختلاف مجلس و رئیس جمهور است.
در نظام های ریاستی معمولا مانند آمریکا به نوعی تفکیک میان هیات دولت و کنگره وجود دارد و رئیس جمهور آمریکا دارای اختیارات زیادی است .اما در قانون اساسی ایران به رغم نظام ریاستی، مجلس دارای اختیارات زیاد و اختیارات نظارت بر دولت است.
اما در مقابل دولت برآمده از مجلس نیست این تضادها برخی فعالیت‌های اجرایی را دچار اختلال کرده و از طرفی رئیس جمهور در ایران فاقد برخی اختیارات مانند فرماندهی نیروهای مسلح یا انحلال پارلمان است که اختیارات او را تا حد نخست وزیر کاهش داده است.
نظام پارلمانی چگونه است؟
نظام پارلمانی یا نظام مجلسی نوعی حکمرانی مردم سالارانه است که در آن قوه مجریه مشروعیت مردم سالارانه خود را از قوه مقننه اقتباس کرده و در برابر آن پاسخگوست.
این نوعی از نظام حکومتی است که از تفکیک نسبی قوا ایجاد می شود. در رژیم پارلمانی قوه مجریه و قوه مقننه از ابزارهایی برای تاثیرگذاری و نفوذ بر یکدیگر برخوردارند. در نظام‌های پارلمانی رئیس کشور و رئیس قوه مجریه دو شخص متفاوت هستند. رئیس کشور که ممکن است رئیس‌جمهور ( پرانتز در نظام های جمهوری پارلمانی) ( مثل هلند آلمان هندوستان و ایتالیا) یا پادشاه (در نظام های مشروطه سلطنتی) ( مثل انگلیس و ژاپن) باشد، نقشه مهمی ندارند و از مسئولیت مبراست.
رئیس قوه مجریه که معمولا نخست وزیر نامیده می‌شود به پیشنهاد رئیس کشور و انتخاب پارلمان مشخص می شود .
لازمه نظام پارلمانی ساختارحزیس است
سال گذشته این علی لاریجانی رئیس مجلس بود که نظر خود را بدون پرده پوشی در این باره بیان کرد. علی لاریجانی با دفاع سریع از تبدیل نظام ریاستی کشور به نظام پارلمانی حرکت از نظام ریاستی به سوی نظام پارلمانی را منظم تر شدن ساختار کشور دانست.
او نظام پارلمانی را ضد دیکتاتوری خواند و انتخاب رئیس جمهور به وسیله نخبگان منتخب مردم را تحت نظر گرفتن رئیس جمهور توسط نمایندگان مردم عنوان کرد.
به نظر می‌رسد بحث تغییر نظام حکومتی از ریاست جمهوری و پارلمانی که ابتدا به ساکن در محافل اصولگرای مجلس مطرح شد ناشی از مشکلاتی است که هر بار انتخابات ریاست جمهوری و فضای انتخاباتی حاصل از رای مستقیم مردم برای بخش غیر انتخابی نظام فراهم می کند،که اختلاف بین رهبر نظام و رئیس جمهور یکی از مظاهر آن است.
پیش از این نیز اصغر سلیمی نماینده اصلاح طلب مردم سمیرم در مجلس با تاکید بر ضرورت وجود احزاب قدرتمند به عنوان پیش شرط اجرایی شدن نظام انتخاباتی پارلمانی در کشور گفته بود که هم اکنون انتخابات در ایران حزبی نیست و شاهدیم در زمان انتخابات جبهه‌ای تشکیل می‌شوند و احزاب نیز صرفاً در مقاطع انتخاباتی فعال می‌شوند.
وی اضافه کرده بود اگر قرار باشد نظام پارلمانی جایگزین و رئیس جمهوری و نخست وزیر از سوی پارلمان انتخاب شود ابتدا باید مقدمات لازم فراهم شود و برای تحقق این مسئله پیش از هر چیز وجود احزاب فعال شناسنامه‌دار شفاف و پاسخگو لازم است.
اصلاح ساختار یااحیای نخست وزیری
روز گذشته احمد توکلی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره ضرورت احیای جایگاه نخست وزیری گفت: اول منظور آقای لاریجانی باید مشخص شود چون اگر بدون روشن شدن مسئله به این سوال پاسخ دهم معنی اش این می‌شود که من این تغییر ساختار را مهم می دانم در حالی که امکان دارد این رامهم ندانم و اصلاح ساختار جاهای دیگر را مهم بدانم.
احمد توکلی درباره قالب نحوه اصلاح ساختار کشور گفت: اول باید دید ممقصود آقای لاریجانی از اصلاح ساختاری چیست؟ تا بعد بگوییم در چه قالبی باید انجام شود .آیا منظور اواصلاح قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضاییه و قانون اساسی بود یا جای دیگر! چون بازار هم جز ساختار کشور است.
وی درباره ضرورت اصلاح قوه مجریه و احیای جایگاه نخست وزیری اظهار کرد، به تاریکی نمی اندازم اما اگر قرار باشد این «اصلاح ساختار» بخشی از اختیارات ووظایف ولی فقیه باشد باید مسیر خود را طی کند.
همینطور نمی شود که آقای لاریجانی بگوید «آقا فرمودند ۴ ماهه ساختار کشور را اصلاح کنید.»
مطلب به این مهمی را حرف می‌زنند پیام یا فرمان می‌دهند.
توکلی درباره ضرورت احیای جایگاه نخست وزیری گفت: آقای لاریجانی اول درست موضوع را نقل کند تا منظور مشخص شود یا ازآقا بپرسیم که چه فرمایش و توصیه ای دارند. چون اگر بدون روشن شدن مسئله به این سوال پاسخ دهم معنی اش این می‌شود که من این تغییر ساختار رامهم می‌دانم در حالی که امکان دارد این رامهم ندانم و اصلاح ساختار جاهای دیگر را مهم بدانم.
محاسن و معایب نظام پارلمانی
برخی از صاحب نظران بر این عقیده هستند که هر نظام اجرایی محاسن و معایبی دارد.
اولین اشکال در سیستم ریاست این است که روسای جمهور در پایان کارشان تعهدی به مراقبت از دستاوردها و بسترسازی برای موفقیت دولت بعدی ندارد. اشکال دوم این است که مجلس و دولت که هر دو با رای مستقیم مردم انتخاب شوند خود را ملزم به رعایت مصالح یکدیگر نمی‌دانند.نه مجلس ملاحظه دولت را در برنامه ها می کند و نه دولت خود را ملزم به رعایت قوانین می داند.
در نظام پارلمانی محبوبیت حزب مهم است و همیشه ضمانت برای ثبات اجتماعی و اقتصادی و تعهد به حفظ دستاوردها وجود دارد چرا که مجلس و دولت موفقیتشان در گرو کمک به یکدیگر است. دربیان معایب این ساختار نیز می توان گفت نظام پارلمانی ایرادش این است که اگر پارلمان در اختیار جریان‌های تندرو افراطی قرار گیرد می‌تواند کشور را با چالش های متعددی در عرصه‌های داخلی و بین المللی مواجه سازد. چرا که این جریان سیاسی نشان داده است درک صحیح از منافع و مصالح ملی ندارند و حیات سیاسی خود را در تنش آفرینی می تداند.
در نهایت باید به این موضوع توجه داشت که در حال حاضرزمینه های لازم برای ایجاد نظام پارلمانی وجود ندارد. هر چند که مجلس دهم سعی دارد تا پایان دوره خود قدم به قدم به سمت این ساختار حرکت کند و تلاش دارد این اصلاح ساختاری را به نام خود ثبت کند