او که 14 خرداد1307 دیده به جهان گشوده بود، پس از اتمام سیکل اول و بخش مقدمات علوم حوزوی، در خرداد سال ۱۳۲۲ رسماً به حوزه علمیه قم وارد شد.تا همچون اکثر مردان فامیل پدری و مادری مسیرآموزش دین را برای ادامه حیات خود انتخاب کند.
سید موسی صدر که از خاندان پدر به یکی از بزرگترین خانوادههای شیعی که در دو سده اخیر در ایران عراق و لبنان، زیستهاندمتصل بود و جد مادری اش نیز حاج آقا حسین طباطبایی قمی، جانشین سید ابوالحسن اصفهانی و رهبر قیام علیه رضاشاه بود همچون دیگر بزرگان خاندان خویش مانند سید صالح شرف الدین، سید صدر الدین صدر موسوی عاملی ، سید ابوجعفر خادم الشریعة وسید رضا صدرازهمان عنفوان جوانی به شخصیتی تاثیرگذاردرجامعه آن روزهای ایران تبدیل شد.
یک روحانی متفاوت
سیدموسی صدر که پوشش،ظاهرو رفتارش از همان ابتدا او را یک روحانی متفاوت به جامعه معرفی کرده بود،جزو معدود روحانیونی بود که به موازات تحصيلات حوزوى در دانشكده حقوق تهران در رشته اقتصاد به تحصيل پرداخت و در این مسیر نیز به كسب مدارج عالى دانشگاه نايل آمد.
وى ضمن آشنايى با زبان عربى، زبانهاى انگليسى و فرانسه را آموخت و مدتى نگذشت كه در صف اساتيد حوزه علميه قم وارد شد و به تدريس فقه، اصول، منطق و فلسفه پرداخت و جزو بهترين و سرآمد ترين اساتيد حوزه علميه نام گرفت.
این درحالی بود که بسیاری از علمای حوزه آينده اى روشن را براى وى پيش بينى كرده و او را جزو نوادر دوران و اميدى براى جهان تشيع و اسلام مى دانستند و به او دل بسته بودند.
سفر های امام موسی صدر
امام موسى صدر در سال 1334شمسی پس از رحلت پدر ش عازم عراق گرديد و به مدت چهار سال در حوزه علميه نجف اشرف از محضر اساتيد و مراجع بزرگ همانند آيت اللَّه سيد محسن حكيم و آيت اللَّه سيد ابوالقاسم خويى بهره گرفت.
دو سال از اقامت امام موسى صدر در شهر نجف اشرف مى گذشت كه براى نخستين بار در سال 1955م ( 1334ش) براى ديدار سرزمين اجدادى عازم لبنان شد و با بستگان خويش در صور، شحور و معركه ديدار کرد.در آن زمان هنوز زعيم بزرگ شيعه آيت اللَّه سيد عبدالحسين شرف الدين در قيد حيات بود و آيت اللَّه سيد موسى صدر به عنوان ميهمان وارد منزل ايشان شد.
در اين ملاقات دو شخصيت بزرگ همديگر را يافتند. آيت اللَّه سيد موسى صدر در اين ملاقات شديدا تحت تأثير افكار بلند این رهبر بزرگ اسلامى واقع شد و شيفته ادب، اخلاق، انسانيت و قدرت رهبرى او گرديد. متقابلا آيت اللَّه شرف الدين نيز به نبوغ و قدرت علمى، طرز تفكر و سجاياى اخلاقى او پى برد و وى را لايق ترين فرد براى رهبرى آينده شيعيان لبنان دانست و حمايت خود را در هر فرصتى و در هر مجلسى و محفلى ابراز و سجاياى اخلاقى و علمى او را برمى شمرد.
اما آيت اللَّه سيد موسى صدر بعد از اقامت كوتاه مجددا راهى نجف اشرف شد.
پس از بازگشت امام موسی صدربه نجف، در حالیکه آيت اللَّه بروجردى به منظور فعاليت هاى تبليغى و ارشاد خود در خارج از كشور شخصيت هاى برجسته و جامعى را از حوزه انتخاب و به كشور هاى اروپايى اعزام می کرد،نام سید موسی صدر نیز درمیان افراد قابل اعتماد این مرجع تقلید قرارگرفت تا وی به عنوان نماينده تام الاختيار آيت اللَّه بروجردى در ايتاليا منصوب شود. این در حالی بود که امام موسى صدر بنا به دلايلى ازقبول اين مسئوليت عذر خواهى کرد.
سيد موسى صدر در اوايل زمستان سال 1337شمسی عراق را به قصد ايران ترك كرد و مجددا به حوزه علميه قم مراجعت و تلاش و مبارزه جديدى را آغاز کرد.
او سال ها پيش با دوستان و همفكران خود در حوزه علميه قم در مورد اصلاحات حوزه و نشر يك مجله حوزوى مذاكراتى داشت و در حقيقت انتشار چنين مجله اى در حوزه جزو آرمان هاى او و ساير دانشمندان حوزه بود ولى از آنجايى كه زمينه اين گونه فعاليت ها آن روزها در حوزه فراهم نبود و جو غالب بر خلاف اين نوع انديشه ها و حركت ها بود انتشار مجله اى از طرف حوزه در چنين شرايطى غير ممكن به نظر مى رسيد.
اواخر سال 1959م ( 1338ش) بعد از وفات آيت اللَّه سيد عبد الحسين شرف الدين طبق وصيت ايشان و به دعوت شيعيان لبنان وبا تأييد و تأكيد آيت اللَّه العظمى بروجردى امام موسى صدر به لبنان قدم گذاشت و در شهر صورمرحله جدیدی از زندگی سیاسی خود را آغاز کرد.
او بى درنگ بعد از ورود و از همان روزهاى نخستين فعاليتهاى همه جانبه خود را آغاز كرد .
فعالیت های امام موسی صدر آن قدر دامنه دارشد كه حيات سياسى، اجتماعى و اقتصادى جنوب لبنان و شيعيان را تحت تأثير عميق خود قرار داد به گونه اى كه به جرأت مى توان لبنان را به دو برهه تاريخى قبل از ورود و بعد از حضور خود تقسیم کرد.
ادعایی که كاردينال فرانس كونيگ اسقف اعظم اتريش نیز به آن اذعان دارد.
موقعيت عجيب سید موسی صدر در لبنان باعث شده بود تا هیچ کس از دستور او سرپيچى نکند.هنگاميكه او از لبنان خارج و يا وارد لبنان می شد تمام رجال بيروت به استقبال او می رفتند.
بر اساس اسناد کشف شده ساواک قدرت امام موسی صدر به گونه بود که برخی آن را ما فوق قدرت رئيس جمهورى لبنان می دانستند.
در آن زمان در تمام جرايد لبنان همه روزه عكس موسى صدر ديده مى شد و تمام مغازه هاى بيروت و بازارهاى بزرگ چه در داخل و چه در خارج مغازه عكس بزرگى از امام صدر را نصب کرده بودند.
اين محبوبيت فقط در بين شيعيان نبود و اين اقدامات كه به جرأت براى اولين بار در لبنان به وقوع مى پيوست باعث گرديد توجه تمامى اقشار و گروهها را از هر مذهب و مكتبى به خود جلب کند.
سفر های دوره ای امام موسی صدر
اما امام موسى صدر اهداف بلند تری را در سر می پروراند.اوعلاوه بر فعاليت گسترده در لبنان و تماس مداوم با علماى قم و نجف خصوصا حضرت امام خمينى و سفر به كشورهاى حاشيه خليج فارس و مراوده مستمر با مصر، الجزاير، ليبى در سال 1967م ( 1346ش) بنا به دعوت لبنانى هاى ساكن آفريقا به يك مسافرت پنج ماهه اقدام كرد و از كشورهاى نيجريه، غنا، ساحل عاج، ليبريا، سيرالئون، سنگال و گامبيا ديدن کرد. كه در همه اين كشورها ملاقاتى با شخصيت هاى برجسته به عمل آورد.
امام موسى صدر با تجربيات به دست آمده از شيوه عملكرد مصلحانى همچون سيد جمال الدين اسد آبادى محور فعاليت خود را فقط متوجه سران نكرد بلكه علاوه بر ارتباط گسترده و دايم با سران كشور هاى مختلف و ديدار هاى مكرر با جمال عبدالناصر و انورالسادات، حافظ اسد، فهد و امير عبداللَّه و سران كشور هاى حاشيه خليج فارس و همچنين پذيرفتن و ديدار با سفراى كشور هاى اروپايى و آمريكايى رابطه خود را با مردم حفظ کرد .در واقع او زير بناى تمامى حركت و فعاليت هاى خود را مردم مى دانست.
سید موسی صدر به صورت بسيار گسترده با مردم در ارتباط بود و اين رمز جاودانگى و موفقيت امام موسى صدر در عرصه پر آشوب لبنان بود. وى در سفر به آفريقا طى جلسات سخنرانى زمينه ارتباطات شيعيان و فعاليت هاى اجتماعى و دينى آتى را مساعد کرد.
امام موسی صدر پس از سال ها كوشش و فعاليت در راستاى اهداف اسلامى و خدمات اجتماعى و همچنين سفر به كشورهاى عربى، اسلامى، آفريقايى و اروپايى و شركت در كنفرانسها و كنگره هاى اسلامى كه در سطح جهانى تشكيل مى شد و تماس با مردم و رجال و بزرگان و انديشمندان و مصلحان سراسر جهان و تحقيق و پژوهش پيرامون مظاهر حيات اروپايى و زندگى غربى و ايجاد ارتباط با مراكز فرهنگى، نهضت هاى انسانى، اجتماعى و فرهنگى تجربيات با ارزشى را كسب کرد .
او با اشراف كامل بر اوضاع و احوال «طايفه شيعه» و امكانات بالفعل و بالقوه آنان و همچنين قوانين جارى لبنان، به ضرورت تأسيس يك تشكيلات مادر كه همه شئون شيعيان را زير نظر داشته باشد پى برد. از آن پس تمامى مساعى خود را در اين مسير به كار گرفت تا يك بار و براى هميشه مشكل جامعه شيعه را از طريق قانونى حل و فصل کرده، دولت را در اين مهم دخالت دهد تا در پناه آن، شئون و موقعيت شيعيان حفظ گردد.
امام موسی صدر و انقلاب اسلامی
امام موسی صدر هرچند که در ایران حضور نداشت. اما تحولات اجتماعی ایران را به دقت دنبال میکرد. او در طول 15 سال از سال 42 تا 57 که انقلاب ایران به ثمر نشست لحظهای در کمک انقلابیون، رهبری و مبارزین ایرانی خارج از کشور درنگ نکرد و از تمامی امکانات خود حتی آبروی خود در این راه مایه گذاشت. امام صدر هم با حضرت امام ( ره ) در ارتباط بود و هم با شخصیتهایی چون شهید بهشتی، شهیدمطهری و شهید مفتح .
پس از دستگیری حضرت امام ( ره ) در خرداد 1342 نیز امام موسی صدر به واتیکان میرود و با وزیر خارجه پاپ دیدار میکند و به طور منطقی و مستدل از روحانیت و عملکرد آنان دفاع میکند .
پس از تبعید حضرت امام به ترکیه نیز امام موسی صدر به اروپا و شمال آفریقا سفر و با شخصیتهای مذهبی و با نفوذ مسیحی و شیوخ الازهر دیدار میکند و میکوشد امنیت حضرت امام ( ره ) را در آنجا و سپس در انتقال به نجف تأمین کند.
امام موسی صدر در سال 1344 طی سفری به ایران از شهرهای مختلفی بازدید و با روحانیون و علما دیدار میکند. او در شیرازو درمسجد حضرت ولی عصر ( عج ) به سخنرانی میپردازد و مردم را به مبارزه علیه ظلم و ستم شاه فرا میخواند.
در سال 1347 امام صدر طی سفری به نجف با مراجع تقلید و حضرت امام دیدار میکند. دیدار ایشان با امام طولانی و خصوصی بود به طوری که حساسیت شدید ساواک را برمیانگیزد.
در طول تمام سالهای مبارزه، امام صدر و تشکیلات زیر نظر ایشان همواره پناهگاه و مأمن مبارزین بود. برخی از این افراد حتی مخالف امام صدر بودند اما ایشان با بردباری و سعه صدر فراوان همه مشکلات را حل میکرد.
حتی به رئیس جمهور وقت سوریه، حافظ اسد، اطلاع داده بود و او نیز به همین اعتبار کمکهای فراوانی در اختیار مبارزین قرار داد.
همچنین امام صدر در مصاحبهای با روزنامة المحرر در سال 1974 مبارزات امام خمینی و مردم ایران را بر ضد شاه به گوش جهان عرب میرساند. در نشست یک ساعتهای که با امیر عبدا، ولیعهد وقت عربستان سعودی داشت سه چهارم از وقت را به تبیین اهمیت و جایگاه انقلاب اسلامی پرداخت و آنان را پیش از پیروزی انقلاب به داشتن روابط حسنه و سازنده با انقلاب فراخواند.
در اردیبهشت 57 نیز « لوسین جرج » خبرنگار روزنامة لوموند فرانسه را که قبلاً در حضور امام صدر مسلمان و شیعه شده بود، با هماهنگی با بیت امام به نجف فرستاد تا مصاحبه تاریخی خود را با امام خمینی انجام دهد. این نخستین مصاحبه حضرت امام با روزنامههای خارجی بود که با تدبیر امام صدر صورت گرفت.
امام موسی صدر در شهریور سال 1357 و کمی پیش از سفر به لیبی مقالهای تحت عنوان» ندأ الانبیا » برای روزنامة لوموند فرانسه نوشت و انقلاب اسلامی ایران را ادامه حرکت انبیأ در تاریخ نامید و از امام خمینی به نام « الامام الاکبر » نام برد.
ارتباط امام موسی صدر و امام راحل (ره) به گونهای بود که وقتی حضرت آیتالله موحد ابطحی در نجف از ایشان سؤال میکنند که بر فرض انقلاب شما به پیروزی رسید، چه کسی را دارید که بتوانید زمام امور را به او بسپرید، حضرت امام پاسخ میدهند:
«رفیق خودت آقاموسی »
با تأسیس مجلس اعلای اسلامی شیعیاندر لبنان نیز، امام خمینی در پاسخ برخی فضلای ایرانی مقیم نجف، امام صدر را امید خود برای اداره حکومت پس از شاه نامید. در زمستان 1350 و بر اساس تقاضای مراجع وقت، امام موسی صدر درباره برخی زندانیان سیاسی با شاه گفتگو کرد ، که بعضی از آنان از جمله آیت الله هاشمی رفسنجانی، اندکی بعد از زندان آزاد شدند.
امام موسی صدر در تابستان 1356 و با اقامه نماز، تدفین و برپایی مراسم چهلمین روز درگذشت دکتر شریعتی در بیروت، از سست شدن پیوند جوانان تحصیلکرده با روحانیت، جلوگیری به عمل آورد.
در پی شهادت حاج آقا مصطفی خمینی در پائیز سال 1356، وی پسر عموی خود شهید آیتا سید محمدباقر صدر را بر آن داشت تا بیش از پیش به حمایت از امام خمینی برخیزد. بدون تردید بزرگترین خدمت امام موسی صدر به انقلاب اسلامی ایران آن بود که در سالهای 1356 تا 1357 و پس از قریب دو دهه ترویج ارزشهای زیبای اسلام راستین در لبنان، عموم مردم، خصوصاً شیعیان و بالاخص کادرهای مقاومت آن کشور را با این انقلاب آشنا و مرتبطکرد.
امام موسی صدر، در سوم شهریور 1357 در آخرین مرحله از سفرهای دورهای خود به کشورهای عربی و تلاش برای پایان دادن به جنگ داخلی لبنان و جلوگیری از تجاوزات اسرائیل، طی دعوت رسمی معمر قذافی به لیبی رفت و در روز نهم شهریور در آن کشور، ربوده شد .
لزوم تداوم اندیشه امام موس صدر
در حالیکه حدود 4 دهه از ناپدید شدن امام موسی صدر می گذرد،بسیاری از تحلیلگران منتفق القولند که جهان اسلام نیازمند تداوم اندیشه پویای امام موسی صدر است.
برخی با مقایسه رفتار های سیاسی مذهبی سید حسن خمینی او را شبیه ترین فرد به دایی مادر خود یعنی سیدموسی صدر می دانند و معتقدند سفرهای دوره ای اخیر سید حسن خمینی به برخی کشور های آسیایی و آفریقایی تداعی کننده سفرهای امام موسی صدر است.
سید حسن خمینی فرزند بزرگ مرحوم سید احمد خمینی، متولد سال 1351 در شهر قم است. وی با دختر آیتالله سید محمد موسوی بجنوردی ازدواج کرده است که حاصل این ازدواج ۳ فرزند با نامهای احمد، نرگس و فرشته است.
بسیاری سید حسن را شبیه ترین فرد از خاندان خمینیها به امام میدانند. کسی که هم از نظر چهره کاریزماتیک هم از نظر بیان و هم قدرت علمی شباهت فراوانی به پدربزرگ خود دارد. تولیت حرم امام خمینی (ره) که در اوج جوانی خود تبدیل به یکی از اساتید حوزه علمیه قم شده است، روزهای خود را به تدریس، تعلیم و تحقیق میگذراند و هر بار بیشتر به جایگاه مرجعیت دینی نزدیک میشود. او از سال 90 تدریس خارج فقه را آغاز کرده است.
وی در طول دوره تحصیل خود از محضر اساتیدی چون مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی، مرحوم آیت الله سلطانی طباطبایی و مرحوم آیت الله پایانی و حضرات آیات عظام وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی، جوادی آملی، موسوی اردبیلی، محمد مؤمن، گرامی قمی، سید علی محقق داماد، میرزا یدالله دوزدوزانی،رضا استادی و یحیی انصاری شیرازی تلمذ کرده است.
با توجه به جایگاه علمی و خانوادگی حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی، بسیاری به دنبال وارد کردن او به فضای سیاسی کشور هستند و بارها و بارها در نزدیکی هر انتخابات به ویژه انتخابات ریاست جمهوری از او به عنوان یکی از گزینههای مورد نظر خود یاد میکنند. این دعوتها در هر بار از سوی یادگار امام بی پاسخ مانده است .
سید حسن از نگاه بزرگان
آیت الله سید علی محقق داماد از اساتید مبرّز حوزه علمیه قم ضمن تجلیل از شخصیت خانوادگی و علمی یادگار امام ، او را مجتهدی دارای قدرت استنباط می داند و می گوید: از زمره نعمت هایى که خداوند بر من به واسطه آنها منت نهاد حضور برادر عزیزم حجة الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی دامت افاضاته در دروس فقه و اصولم بود.
آیت الله العظمی محفوظی با بیان اینکه سید حسن خمینی را علما و عملا تایید می کند می افزاید : این سخن برای این نیست که رشوه زبانی بدهم بلکه من صلاحیت ایشان را واقعا درک کرده ام.
آیت الله العظمی شبیری زنجانی در خصوص سید حسن خمینی می گوید: در مورد آقای آسید حسن خمینی، آنچه مسلم است ایشان با استعداد، فاضل، مشتغل به درس و بحث بوده و نسبت به سطوح عالی و خارج، انجام وظیفه داشته اند و دارای تألیفات مختلفی در زمینه های فقه، اصول و مباحث دیگر می باشند که برخی از اهل فن و تشخیص از کیفیت آن تعریف کرده اند.
آیت الله العظمی وحید خراسانی که معتقد است حفظ حرمت هر مردی در حفظ احترام به اولادش است می گوید: «اگر علاقه اى به آقای خمینى داریم باید این علاقه را در اولادش حفظ کنیم.»
در هر حال عده ای از تحلیلگران سید حسن خمینی را شخصیتی مناسب برای پیوند دادن نسل جوان با روحانیت نو اندیش می دانند و معتقدند همانگونه که جهان امام موسی صدر را به عنوان یک چهره فراملی میشناسد، سید حسن خمینی نیز می تواند با تبدیل شدن به یک چهره فرا ملی تداوم بخش اندیشه امام موسی صدردر جهان باشد.
تئوری که به نظرمی رسد با سفرهای اخیر خمینی جوان در حال شکل گرفتن است.